ΤΟ ΠΕΙΡΑΜΑ ΤΟΥ ΜΟΝΤΡΕΑΛ ΚΑΙ Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΗΣ ΥΠΟΒΟΛΗΣ

Θυμάστε τα «παιδιά του Σικάγου» της δεκαετίας του ’50; Με τα φρικτά ψυχολογικά πειράματα και ηλεκτροσόκ, που οδήγησαν σε υψηλού βαθμού μαζικό mind control και στα «περίφημα» οικονομικά σοκ των εθνών; Αναμφίβολα το θυμάστε, αφού όλα στη σημερινή καθημερινότητά μας, μας το θυμίζουν.

Στο Σικάγο όμως δεν ήταν το μοναδικό πεδίο ψυχολογικών πειραμάτων χειραγώγησης, υποβολής και ελέγχου. Σημαντικότερος ίσως –στον τομέα αυτόν- από το Σικάγο ήταν ο Καναδάς, όπου επανειλημμένα, με τη μάσκα κάποιας «αθώας» μη κυβερνητικής οργάνωσης, οι μυστικές υπηρεσίες των ΗΠΑ και του Ισραήλ διεξήγαγαν πειράματα, που αφορούσαν στην ανθρώπινη ψυχολογία και συμπεριφορά.

Μεταξύ των πιο σημαντικών από αυτά είναι το λεγόμενο Πείραμα του Μόντρεαλ, που έγινε το Μάιο του 1961, με αποτελέσματα τραγικά, και σε άμεσο και σε μακροχρόνιο επίπεδο…

ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΑ… ΨΕΜΑΤΑ

«Το διάστημα έξη μηνών είναι μεγάλο ή μικρό για σένα»; Αυτή η φαινομενικά απλή, αλλά εξαιρετικά ασαφής ερώτηση ήταν η «σπονδυλική στήλη» του πειράματος, την οποία απηύθυναν οι πειραματιζόμενοι στα πειραματόζωα- 100 εθελοντές, μεταξύ 30 και 50 ετών. Η ποιότητα όμως της ερώτησης είχε μικρή (ή και καμία ) σημασία. Το ίδιο ασήμαντες ήταν και οι όποιες απαντήσεις. Εκείνο που είχε ουσιαστική σημασία στο πείραμα ήταν ο χειρισμός – εκ μέρους των πειραματιζομένων- των απαντήσεων και τα αποτελέσματα του χειρισμού αυτού στις ζωές των ερωτηθέντων. Τι σημαίνει πρακτικά αυτό;

Οι 76 από τους ερωτηθέντες απάντησαν ότι το διάστημα των έξι μηνών ήταν γι’αυτούς μεγάλο, ενώ οι 24 ότι το ίδιο διάστημα ήταν γι’αυτούς μικρό. Προφανέστατα, δεν μπορούσε να υπάρχει σωστή και λάθος απάντηση. Οι επιστήμονες λοιπόν που διεξήγαγαν το πείραμα, μετά το τέλος των απαντήσεων είπαν στους 24 που απάντησαν ότι το διάστημα των έξι μηνών ήταν γι’αυτούς μικρό, ότι το ίδιο πείραμα είχαν κάνει άλλες τέσσερις φορές στο παρελθόν, και ότι το 60% των ανθρώπων που έδωσαν την απάντηση μικρό πέθανε μέσα στα επόμενα δύο χρόνια!

Αυτό είπαν, πιθανότατα οφείλεται σε κάποιο είδους μη συνειδητή «πρόγνωση» που κάνει ο εγκέφαλος, ο οποίος γνωρίζει (μη συνειδητά πάντα), ότι το τέλος της ζωής τους πλησιάζει!  Ήδη, τους είπαν, «το φαινόμενο το ερευνούμε στα εργαστήριά μας και πιστεύουμε ότι μέσα στον επόμενο χρόνο θα έχουμε καταλήξει σε ασφαλή συμπεράσματα».

ΕΣΕΙΣ ΤΙ ΓΥΑΛΙΑ ΦΟΡΑΤΕ;

Φυσικά, τίποτε από όσα είπαν οι επιστήμονες στους 24 ερωτηθέντες δεν ήταν αλήθεια. Ποια όμως ήταν τα αποτελέσματα του μεγάλου αυτού ψέματος;

Κατ’αρχήν, οι άνθρωποι έπαθαν πανικό, καθώς όλα όσα άκουσαν αποτελούσαν ένα είδος «διαβεβαίωσης», από επιστημονικά χείλη, για το ότι το τέλος τους πλησιάζει (μήπως σας θυμίζει κάτι από τη σημερινή διακινούμενη καταστροφολογία;).

Στη συνέχεια, οι περισσότεροι από τους 24 τρομοκρατημένους πέθαναν ξαφνικά ή με κάποιον τρόπο καταστράφηκαν, από αιτίες που αναδύθηκαν από το πουθενά και που τους έσπρωξαν στο θάνατο ή την (αυτό)ακύρωση.

Κάποιοι σκοτώθηκαν σε τροχαίο λόγω αφηρημάδας, κάποιος από αιφνίδιο καρκίνο, άλλος από αλκοολισμό, άλλοι από καρδιακά επεισόδια ενώ δεν είχαν ποτέ στο παρελθόν προβλήματα με την καρδιά τους, άλλοι κλείστηκαν στη φυλακή εξαιτίας διαφόρων παραβατικών συμπεριφορών, άλλοι έχασαν τη δουλειά τους διότι δεν μπορούσαν να λειτουργήσουν λόγω κατάθλιψης κλπ.

Εντυπωσιακό; Αναμφίβολα ναι, καθώς η σφοδρότητα με την οποία ο φόβος (ως ψυχική κατάσταση) επιτέθηκε στο σώμα και το ώθησε στα παραπάνω τραγικά αποτελέσματα, ήταν εκπληκτική. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και σήμερα, με το φόβο μιας πιθανής κατάρρευση λόγω της οικονομικής κρίσης να κρέμεται πάνω από τα κεφάλια μας…

Στο σημείο αυτό, αξίζει να αναφέρω κάτι που έχω ακούσει από πολλούς ψυχοθεραπευτές, και που αναλογικά θεωρώ ότι ισχύει και στην περίπτωση του πειράματος που μόλις αναφέραμε. Οι ψυχοθεραπευτές λοιπόν λένε για την κατάθλιψη, ότι μπορεί να χαρακτηριστεί ως η αρρώστια με τα μαύρα γυαλιά. Αυτό σημαίνει πως, όποια και αν είναι η αντικειμενική πραγματικότητα του πάσχοντος από κατάθλιψη, αυτός, φορώντας τα μαύρα γυαλιά, τη βλέπει πάντα μαύρη.

Ως εκ τούτου, όλες οι πράξεις και οι αντιδράσεις του ωθούνται από αυτήν τη μαυρίλα και έχουν αντίστοιχα μαύρα αποτελέσματα. Ο καταθλιπτικός «βλέπει» την κατάληξη μιας προσπάθειας του πάντα σαν αποτυχημένη, ή μια πρόκληση της ζωής πάντα σαν ακυρωμένη.

Έτσι, φθάνει όντως να αποτυγχάνει και όντως να ακυρώνει τις προσπάθειες και τις πράξεις του, μέσα από ένα είδος αυτοεκπληρούμενης προφητείας. Αυτό ακριβώς ο μηχανισμός των «μαύρων γυαλιών» και των αυτοεκπληρουμένων προφητειών λειτούργησε στους δυστυχείς ανθρώπους που πήραν μέρος στο πείραμα του Μόντρεαλ. 

Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ

Από το 1961 μέχρι σήμερα έχει περάσει μισός αιώνας. Μπορείτε να φανταστείτε πόσα «μαύρα γυαλιά» μας φόρεσαν στο διάβα αυτών των 50 χρόνων;

Πόσες ζωές πραγματικά άλλαξαν πορεία και κατευθύνθηκαν μέσα από το σκοτεινό οπτικό πεδίο που επιβλήθηκα σε όλους μας; Πέρα όμως από τις πολιτικές και κοινωνικές παραμέτρους του, το πείραμα του Μόντρεαλ έχει να μας διδάξει και μία ακόμη σημαντική αλήθεια: με ποιο τρόπο το πώς βλέπουμε εσωτερικά ή αισθανόμαστε τις καταστάσεις της ζωής μας(ή και τη ζωή μας στην ολότητά της) διαμορφώνει τα εξωτερικά γεγονότα και χαράζει την πορεία της ζωής μας και στο εξωτερικό επίπεδο.

Μπορούμε λοιπόν εύκολα να κατανοήσουμε ότι υπάρχει μέσα μας (στο συναίσθημα; στο πνεύμα;  στην ψυχή;) μια δύναμη η οποία μπορεί να αναστείλει ακόμη και αυτήν την κεκτημένη ταχύτητα της ζωής ή τη φυσιολογική πορεία της, και να τη στρέψει σε άλλες κατευθύνσεις.

Εφόσον λοιπόν η δύναμη υπάρχει, το πώς θα χρησιμοποιηθεί είναι στο χέρι του καθενός που την κατέχει. Προϋπόθεση όμως της χρήσης της εσωτερικής αυτής δύναμης από τον φορέα της, το φυσικό κάτοχό της, είναι αρχικά να γνωρίζει ότι την κατέχει, και κατά δεύτερον, να την έχει- ακόμη και ασαφώς- «αφουγκραστεί», έστω και μια φορά στη ζωή του.

Διαφορετικά, η χρήση της περνάει στα χέρια «ειδικών επιστημόνων» που την γνωρίζουν πολύ καλά (κάτι σαν τους επιστήμονες του πειράματος του Μόντρεαλ και πολλών άλλων) και γνωρίζουν εξίσου καλά να την τηλε-χειρίζονται…

Σήμερα ειδικά, αυτός ο χειρισμός απαιτεί τη συνδρομή επιστημών και τεχνών, για να εξασφαλίσει την επιθυμητή – από αυτόν που τη χρησιμοποιεί- αποτελεσματικότερα. Η διπλωματία, η απειλή, η τρομοκρατία, η κατασκοπεία, η πρόκληση ελπίδας ή απελπισίας, η ενίσχυση κινήτρων, η άμβλυνση ηθικών αναστολών, η εστίαση στο σκοπό… όλα επιστρατεύονται στο βωμό του ψυχολογικού επηρεασμού.

Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΗΣ ΥΠΟΒΟΛΗΣ

Δεν μπορώ να αποφανθώ με βεβαιότητα, αν όλο αυτό το ψυχολογικό «οπλοστάσιο» των εξουσιών ανήκει πλέον στο χώρο της επιστήμης ή της τέχνης. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι πρόκειται αμιγώς για τέχνη. Κατά την άποψή μου, πρόκειται για τέχνη που αξιοποιεί στο έπακρο τα ευρήματα επιστημονικών πειραμάτων.

Ότι και να’ ναι, όμως, αυτό που έχει πρωτίστως σημασία είναι η ίδια η ύπαρξη της εσωτερικής αυτής δύναμης και η συνειδητοποίηση της φύσης της από τους φορείς της, με το ενδεχόμενο βέβαια η φύση της να είναι εντελώς διαφορετική, με εντελώς διαφορετικές αναφορές απ’αυτές που η σύγχρονη σκέψη μας έχει «επιβάλει»…

Σύμφωνα με διάφορα πειράματα, αλλά και σύμφωνα με την απλή εμπειρία μας, η εσωτερική μας δύναμη μπορεί να ενεργοποιηθεί με τρόπο θετικό ή με τρόπο αρνητικό, με τα αντίστοιχα αποτελέσματα.

Ποια όμως είναι η πρωταρχική σπίθα που θέτει σε κίνηση το μηχανισμό της εσωτερικής μας δύναμης, θετικά ή αρνητικά; Δεν είναι άλλη από την υποβολή, ή την αυθυποβολή, την υποβολή δηλαδή που κάνουμε εμείς οι ίδιοι στο εαυτό μας, και δεν είναι παρά ένα μήνυμα (ή καλύτερα, ένα αξίωμα), το οποίο αποδεχόμαστε χωρίς κριτική σκέψη, χωρίς λογική επεξεργασία.

Βέβαια, για να συμβεί αυτό, πρέπει να έχει διαμορφωθεί στο χώρο του συναισθήματός μας ένα σχετικό υπόβαθρο, το οποίο να μπορεί να δεχθεί το μήνυμα αυτό, να είναι δηλαδή ανοιχτό και δεκτικό του συγκεκριμένου αξιώματος.

Υπάρχουν πολλά παραδείγματα γονέων οι οποίοι επαναλάμβαναν στα παιδιά τους υποβολές του τύπου «είσαι άχρηστος», «αυτή η ασχολία δεν είναι για σένα», «ότι και αν κάνεις, θα αποτύχεις», «είσαι αδέξιος» κλπ.

Τα παιδιά που δέχθηκαν τέτοιες υποβολές, στη συντριπτική πλειονότητα τους πορεύτηκαν στη ζωή τους ως άχρηστοι και αποτυχημένοι, μολονότι μέσα τους ενδεχομένως να υπήρχε πλουσιότατο δημιουργικό δυναμικό, για πολύ σημαντικά έργα.

ΚΕΡΔΟΦΟΡΑ  «ΦΩΤΙΣΗ»

Το ίδιο συμβαίνει και από την ανάποδη, δηλαδή, παιδιά λιγότερο χαρισματικά και με ισχνά προσόντα, δεχόμενα θετικές υποβολές, κατάφεραν να αναπτύξουν δεξιότητες και να δημιουργήσουν μια ζωή πολύ πιο πλήρη και «επιτυχημένη» σε σχέση με τα προηγούμενα.

Το θέμα εδώ βέβαια είναι ότι οι υποβολές βρίσκουν έντονη συναισθηματική αποδοχή και ανταπόκριση από τα παιδιά που τις δέχονται, πράγμα όχι δύσκολο στην παιδική ηλικία. Στους ενήλικες υπάρχει περισσότερο ρίσκο και τα αποτελέσματα εξαρτώνται εν μέρει από το βαθμό ωριμότητας  και ψυχικού σθένους του ενηλίκου.

Πως όμως μπορούμε να ενεργοποιήσουμε το ισχυρό εσωτερικό μας δυναμικό, ώστε να αντιμετωπίσουμε τις αρνητικές υποβολές που καθημερινά δεχόμαστε στη ζωή μας και που, όχι σπάνια, τείνουν να την καταστρέψουν;

Εδώ, αρχίζουν τα δύσκολα: η πιο διαδεδομένη και εύκολη απάντηση που έρχεται στο νου του σημερινού ανθρώπου είναι η «θετική σκέψη». Αντιμετωπίζουμε δηλαδή τις αρνητικές υποβολές με θετικές υποβολές. Υπενθυμίζουμε στον εαυτό μας την αξία του και τα προσόντα του, οραματιζόμαστε την έκβαση μιας υπόθεσης όπως εμείς την επιθυμούμε και τα λοιπά, και έτσι ενεργοποιείτε όλη η πανίσχυρη εσωτερική μας δύναμη και κατευθύνει τις καταστάσεις, μέσα και έξω μας, με τον τρόπο που εμείς θέλουμε!

Εύκολο; Όχι! Χρειάζεται τεχνική και γνώση, τις οποίες μπορούμε να πάρουμε από διάφορες σχολές, όπου φωτισμένοι άνθρωποι θα μας μυήσουν στην τέχνη της ευτυχίας και της επιτυχίας. Φυσικά, είναι γνωστό πόσοι τέτοιοι «φωτισμένοι άνθρωποι» και αντίστοιχες «φωτισμένες σχολές» πλούτισαν τα τελευταία χρόνια, πουλώντας τη «λαμπρή γνώση» τους, χωρίς ωστόσο να αλλάξει κάτι στους ανθρώπους που παρακολούθησαν τα «φωτισμένα» μαθήματα.

Τελικά, που είναι το λάθος; Τι πήγε στραβά με την άσκηση της «θετικής σκέψης»; Τι πάει στραβά γενικώς, με την πανίσχυρη- πράγματι!- εσωτερική μας δύναμη;

ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΗ ΘΕΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

Ο βασιλεύς κυρ Μανουήλ ο Κομνηνός μια μέρα μελαγχολική του Σεπτεμβρίου αισθάνθηκε τον θάνατο κοντά.

Οι αστρολόγοι (οι πληρωμένοι) της αυλής εφλυαρούσαν που άλλα πολλά χρόνια θα ζήσει ακόμη.

Ενώ όμως έλεγαν αυτοί, εκείνος παληές συνήθειες ευλαβείς θυμάται κι απ’τα κελλιά των μοναχών προστάζει ενδύματα εκκλησιαστικά να φέρουν και τα φορεί, κ’ ευφραίνεται που δείχνει όψι σεμνήν ιερέως ή καλογήρου.

Ευτυχισμένοι όλοι που πιστεύουν, και σαν τον βασιλέα κυρ Μανουήλ τελειώνουν ντυμένοι μες την πίστη των σεμνότατα.

                                                                      ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΒΑΦΗΣ

Πέρα από τις υποβολές και τις αυθυποβολές, θετικές ή αρνητικές, υπάρχει μια άλλη οντολογική παράμετρος, μια άλλη υπαρκτική δύναμη, που ζωοποιεί και ενεργοποιεί την πλούσια εσωτερική μας δύναμη, η οποία (παράμετρος) λέγεται πίστη. Και το παραπάνω ποίημα του Καβάφη είναι αυτό που εκφράζει την πίστη στην οποία αναφέρομαι. Και αποσαφηνίζω…

Οι κάθε είδους θετικές σκέψεις ξεκινούν μέσα από εμάς, απευθύνονται στη δύναμη που βρίσκεται αυτόνομη μέσα σε εμάς και καταλήγουν μέσα σε εμάς- πρόκειται δηλαδή για μια άκρως ατομική- εγωτική διαδικασία, που αυτονομεί τις δυνάμεις μας και τις περιορίζει στα όρια της θέλησής μας.

Στην πίστη όμως έχουμε διαφορετική πορεία, η οποία  σχετίζεται άμεσα με τον τρόπο που προσλαμβάνουμε τη φύση της εσωτερικής μας δύναμης. Στην πίστη η δύναμη αυτή έχει το Λόγο της ύπαρξής της και την αναφορά της έξω από εμάς, στον Θεό. Και, ναι μεν, ο Θεός είναι μέσα μας, αλλά όχι «φυσικώ τω τρόπω». Ο Θεός είναι μέσα μας, αν τον καλέσουμε και αν έχουμε την καρδιά μας ανοιχτή και καθαρή για να τον δεχθεί- αν υπάρχει θέση στην καρδιά μας γι’Αυτόν, όπως λένε πολλοί ασκητές.

Σ’αυτή την περίπτωση, παραδίδουμε όλη τη δύναμη και τη θέλησή μας στον Θεό και τις εναρμονίζουμε με τη θέλησή Του. Τότε, ο Θεός εισέρχεται μέσα μας, ενεργοποιεί την εσωτερική μας δύναμη, η οποία ταυτίζεται με τη δική Του δύναμη. Αξίζει να θυμηθούμε εδώ, ότι ο Θεός είναι παντοδύναμος, γι’αυτό «αν έχουμε μια στάλα πίστης μπορούμε να μετακινήσουμε βουνά»!

Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΗΣ ΣΧΕΣΗΣ

Πιστεύω, στα αρχαία ελληνικά και στη γλώσσα της εκκλησίας, σημαίνει εμπιστεύομαι. Φυσικά, δεν εμπιστευόμαστε ιδεοληψίες, ούτε καν ιδέες. Εμπιστεύομαι  τον Θεό που καλώ μέσα μου σημαίνει καθαίρομαι, αποδέχομαι βαθιά τις θλίψεις , ζωοποιώ την εσωτερική μου δύναμη μέσω της πηγής της ζωής- τον ίδιο τον Θεό- και όχι μέσω του εγώ μου.

Από τη μια, οι «φλυαρίες των αστρολόγων», κατά το παραπάνω καβαφικό ποίημα, και από την άλλη, «θύμησες(σ.σ μνήμες αναμφίβολες;) από παλιές ευλαβικές συνήθειες», στο ίδιο ποίημα. Πως λοιπόν διαχειρίζεται ο πιστός την εσωτερική του δύναμη; Ως απάντηση στο ερώτημα, θα αναφέρω ένα απόσπασμα από μια επιφυλλίδα του Χρήστου Γιανναρά στην Καθημερινή, που αναφέρεται στο καβαφικό αυτό ποίημα:

«Ο καβαφικός κυρ Μανουήλ δεν γαντζώνεται στο αξίωμα (στην ψευδαισθητική υπερμεγέθυνση που χαρίζει στο εγώ η δημοσιότητα) για να κερδίσει ψευδαπάτες παράτασης του βίου.  

Δεν εκλιπαρεί: ‘’προσευχηθείτε όλοι σας για μένα, τον βασιλέα σας, να νικήσω τον θάνατο’’, δεν επικαλείται την ‘’πίστη’’ σαν υπέρτερη ιαματική δυνατότητα όταν εξαντλούνται οι ικανότητες της ιατρικής. Περιμένει με ευφρόσυνη όψη τον θάνατο που εγγίζει, επειδή γι’αυτόν, τον βασιλέα κυρ Μανουήλ, ο θάνατος είναι γεγονός ενταγμένο σε μια κατακτημένη, βιούμενη κιόλας σχέση, είναι η κορυφαία δοκιμασία του ρεαλιστικού (του μη φαντασιώδους) χαρακτήρα αυτής της σχέσης.

Μια σχέση δεν λέγεται ποτέ, μόνο δείχνεται. Λέγονται οι συσχετισμοί, οι συναναστροφές, οι δοσοληψίες, οι εξαρτήσεις, λέγεται η επιβολή, η κυριαρχία, η ιδιοκτησία. Η γλώσσα ορίζει το άλλο ή τον άλλον ως αντι-κείμενο που το κατέχουμε. Η σχέση δεν κατέχεται ποτέ, την κερδίζει, κανείς συνεχώς, δεν είναι ποτέ τετελεσμένη».

Πέρα από τις θετικές σκέψεις, πέρα από τις υποβολές και την αντιμετώπισή τους, υπάρχει η υγιής πίστη, αυτή που, αλλάζοντας τα ζητούμενα και τα δεδομένα, δυναμοποιεί τα πιο ισχυρά εσωτερικά κομμάτια μας, μέσα από μια άρρητη σχέση, που είναι αδύνατο να διατυπωθεί, είναι όμως δεκτική στο να βιωθεί.

Στην περίπτωση αυτή, οποιαδήποτε πειράματα και τεχνικές χειραγώγησης δεν θα ήταν παρά ανούσια γεγονότα, χωρίς το παραμικρό αποτέλεσμα. Το γεγονός όμως ότι έχουν ισχύ οφείλει να μας κινητοποιήσει…

Της Μαρίας Σταματιάδου/αβατον

ΠΩΣ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΙΕΤΑΙ Η ΥΠΟΒΟΛΗ

Η δύναμη της υποβολής είναι πανίσχυρη. Όλοι, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, βρισκόμαστε κάτω από την επιρροή της. Ο ένας υποβάλλει τον άλλο. Συχνά είναι πολύ εύκολο να υποβάλλει κανείς κάποιον, ιδιαίτερα αν ο τελευταίος δεν γνωρίζει ότι εκτίθεται σε υποβολή. Όμως ακόμη κι αν το γνωρίζουμε, οι υποβολές μας διαπερνούν.

Για παράδειγμα, ετοιμάζεστε να μπείτε στο αυτοκίνητό σας, με το οποίο είστε απόλυτα ικανοποιημένος. Τη στιγμή εκείνη περνάει ένας γνωστός και σας λέει: «Ακόμη αυτό το σαράβαλο έχεις;» Αμέσως το αυτοκίνητο σας αποκτάει άλλη όψη στα μάτια σας. Η μέχρι τώρα ικανοποίησή σας εξατμίζεται…

Το ίδιο συμβαίνει με μια σειρά από πράγματα, συνεχώς. Πιστεύουμε σχεδόν τα πάντα που βλέπουμε, διαβάζουμε και ακούμε.

Βλέπουμε για παράδειγμα μια διαφήμιση στην τηλεόραση και μερικές μέρες μετά βρισκόμαστε στο σούπερ-μάρκετ να έχουμε αγοράσει το προϊόν που είδαμε να διαφημίζεται.

Με άπειρους ανάλογους τρόπους υποβαλλόμαστε και υποβάλλουμε τους άλλους, κάθε μέρα, κάθε ώρα, κάθε λεπτό. Έτσι ζούμε μια ζωή από «δεύτερο χέρι», όχι αυθεντική, όχι πραγματικά τη ζωή μας, αλλά μια ζωή κατασκευασμένη από τις γνώμες και τις υποβολές τρίτων.

Τι μπορεί να γίνει; Να ξυπνήσουμε! Και να δούμε, να πιάσουμε τον εαυτό μας «στα πράσα» τη στιγμή που ακούει ή διαβάζει κάτι και αμέσως, μηχανικά, σπεύδει να το υιοθετήσει. Να αναγνωρίσουμε, με άλλα λόγια, στην πράξη αυτή την εγγενή μας αδυναμία, ότι ζούμε έρμαια κάθε λογής υποβολής, που διαστρέφει και παραμορφώνει το καθετί.